6.2. Каспий өңіріндегі экожүйенің биоәртүрлілігі
Биоәртүрлілікті сақтау – бүгінгі және келешек ұрпақтың әл-ауқатының кепілі. Сондықтан
да Каспий өңірінің бірегей биоәртүрлілігін қорғау және сақтау NCOC үшін жаһандық
тұрақты даму саласындағы ең басты мақсат болып табылады.
Биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі шаралар жоспары
Каспий теңізі мен жағалау аумақтарының биоәртүрлілігін сақтау – NCOC компаниясының
Солтүстік Каспий бойынша Өнім бөлісу туралы келісім (СКӨБК) шеңберіндегі қызметінің
ажырамас бөлігі. Құрлық пен теңіздегі құрылыс жұмыстарының аяқталуына және
Қашаған кен орнын игеру жобасының тәжірибелік-өнеркәсіптік игеру (ТӨИ) кезеңіне
өтуіне байланысты өңірдің тұрақты дамуы шеңберінде биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі
шаралар жоспарын (БСШЖ) жаңарту туралы шешім қабылданды. 2020 жылы NCOC
БСШЖ-ны жаңарту жұмысын аяқтады.
БСШЖ негізгі мақсаты – ТӨИ кезеңіндегі өндірістік қызметтің ықтимал әсерлері мен
қатерлерін анықтау және белсенді басқару, барынша азайту арқылы биоәртүрлілікті
сақтау.
2020 жылғы қарашаның басында жоспар қалың жұртшылық назарына ұсынылды. Ол
биоәртүрлілікті зерделеу және сақтау жөніндегі, сонымен қатар халыққа биоәртүрлілікті
сақтау жұмысы туралы ақпарат беру мен оны осы жұмысқа тарту жөніндегі шаралар
кешенін көздейді.
БСШЖ-да жоспарланған жұмыс түрлері үш бағыттан тұрады:
- 1. теңіздегі және құрлықтағы биологиялық әртүрлілікті сақтау мақсатында оны
зерделеу;
- 2. озық тәжірибені пайдалану;
- 3. табиғат қорғау бағдарламаларын қолдау.
Теңіздегі және құрлықтағы биологиялық әртүрлілікті зерделеу
Биологиялық әртүрлілікті зерделеу және сақтау жөніндегі жұмыстар
мыналарды қамтиды:
- өндірістік мониторинг шеңберінде құрлықтағы және теңіздегі қоршаған ортаның
параметрлерін тұрақты қадағалау;
- Каспий итбалығының популяциясын зерттеу;
- Жайық өзенінде орнитологиялық бақылау, экологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу;
- биоәртүрлілік бойынша геоақпараттық жүйе құру;
- «Болашақ» МГКДҚ санитарлық қорғау аймағының аумағында көгалдандыру
жұмыстарын жүргізу;
- Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінің сезімталдық картасын әзірлеу;
- жасанды аралдарда су түбі организмдерінің қоныстануын зерттеу жұмыстары;
- Жайық-Каспий бассейніне жасанды жолмен өсірілген балық шабақтарын жіберу.
2006-2016 жылдар аралығындағы
кезеңде NCOC компаниясының мұнай кен
орындарын игеруі кезіндегі Солтүстік-Шығыс Каспийдің қоршаған ортасын
экологиялық мониторингілік зерттеу
at www.ncoc.kz
Озық тәжірибені пайдалану
Бұл бағыт биоәртүрлілікті зерделеу және сақтау жөніндегі жұмыстарда
озық
технологиялардың пайдаланылуын қамтиды:
- жануарлар әлемін зерделеуде өздігінен ұшатын аппараттарды қолдану;
- каспий итбалығы популяциясын мультиспектрлі суретке түсіру;
- бекіре тұқымдас балықтар өсіру жөніндегі ғылыми-зерттеу орталығын құру.
Табиғат қорғау бағдарламаларын қолдау
Табиғат қорғау бағдарламалары шеңберінде келесі бастамалар жүзеге
асырылады:
- «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар» мемлекеттік кәсіпорындарының
басшылығымен және жануарлар әлемін қорғау жөніндегі уәкілетті ұйымдармен
биоәртүрлілік бойынша деректер алмасу аясында қарым-қатынас жасау;
- халықтың биоәртүрлілікті сақтау мәселелері бойынша хабардарлығын арттыру;
- биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі ғылыми-көпшілік ақпаратты жариялау;
- қоршаған ортаны қорғауға арналған іс-шараларды қолдау;
NCOC компаниясы жүргізіп
жатқан экологиялық
зерттеулер мен бастамалар
at www.ncoc.kz
- Қазақстан Республикасының өсімдіктер мен жануарларының Қызыл кітабын
шығару;
- киіктердің үстірт популяциясын қорғау жөніндегі бастамаларды қолдау және
жабайы жануарларға арналған оңалту орталықтарына консультациялық және
материалдық-техникалық қолдау көрсету;
- жабайы жануарларға арналған оңалту орталықтарына консультациялық және
материалдық-техникалық қолдау көрсету.
БСШЖ жүзеге асыру Қашаған кен орнындағы ТӨИ кезеңінде өндірістік қызмет жүргізу
барысында биоәртүрлілікті сақтау және қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне
кешенді, үйлестірілген және дәйекті тәсілдеме қолдануға мүмкіндік береді.
Жоспардың 2020-2025 жж. аралығындағы кезеңге жоспарланған іс-шаралары
ағымдағы мән-жайларға қарай өзгертілуі және қажетіне қарай толықтырылуы мүмкін.
Каспий итбалығы
Каспий итбалығы Pusa caspica (Gmelin, 1788) – Каспий теңізінің бүкіл су айдынында
мекендейтін жалғыз теңіз сүтқоректісі, эндемик. Каспий итбалықтары үшін ең
маңызды аймақ оның солтүстік бөлігі болып табылады, онда олар күзден жаз
басталғанға дейін көбею үшін шоғырланады – бұл олардың тіршілік ету циклінің ең
маңызды және осал кезеңдерінің бірі.
Соңғы онжылдықтарда теңіз экожүйесінде теңіз ортасының және Каспий
гидробионттары күйінің өзгеруіне соқтырып жатқан табиғи өзгерістер (ауа
мен су температурасының жоғарылауы, теңіз деңгейінің төмендеуі, қыста мұз
жамылғысы ауданының азаюы және т.б.) тіркелуде. Каспий итбалығын зерттеу
жөніндегі халықаралық команданың (CISS) деректері бойынша Каспий итбалығы популяциясының да
жағдайы нашар. Олардың саны ХХ ғасырдың басындағы
1 миллионнан 2005–2012 жылдар аралығында тіркелген 150 мыңға дейін төмендеген.
2008 жылдан бері каспий итбалығы Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл
тізімінде «жойылу қаупі төнген» статусында.
Каспий маңы елдерінің ғалымдары итбалықтар санының күрт төмендеуін және осы
түрдің жойылып кету қаупін тіркей отырып, үкіметтік органдарға оны мемлекеттік
Қызыл кітаптарға енгізу туралы ұсыныстарын жолдады. 2020 жылғы наурызда осы
жойылып бара жатқан түр Ресей Федерациясының Қызыл кітабына енгізілді, кейін
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 9 қарашадағы № 746 қаулысы күшіне
енді, оған сәйкес Каспий итбалығы жануарлардың сирек кездесетiн және құрып
кету қаупi төнген түрлерiнiң тiзбесiне (Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына)
енгізілді.
Бұған дейін 1993 жылы Каспий итбалығы Әзірбайжанның Қызыл кітабына, 2011 жылы
Түркіменстанның Қызыл кітабына енгізілген. Иранның бастамасы бойынша 2017
жылы Каспий итбалығы Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау
жөніндегі Конвенциясының (Бонн конвенциясы) I және II қосымшаларына енгізілді.
NCOC компаниясы 2005 жылдан бері жүргізіп келе жатқандай 2020 жылы
қазақстандық сарапшылардың қатысуымен («Қазақ қолданбалы экология агенттігі»
ЖШС (ҚҚЭА) және ғылыми-зерттеу институттарының бақылауымен («Бүкілресейлік
балық шаруашылығы және мұхиттану ғылыми-зерттеу институты» («ВНИРО»)
ФМБҒМ. «ВНИРО» ФМБҒМ Еділ-Каспий филиалы) итбалықтарға қысқы мониторинг
жүргізді.
Мониторинг Баутин кентіндегі теңіз операцияларын қолдау базасы мен Қашаған
кен орны арасында жүк тасымалдайтын «Маңғыстау-3» және «Тұлпар» мұзжарғыш
кемелерінде итбалықтарды қадағалаушы сарапшылардың тікелей қатысуымен
жүргізілді. 2020 жылы мониторингілік жұмыстар 29 қаңтар мен 23 ақпан аралығындағы
кезеңде жүргізілді.
Мониторинг Баутин кентіндегі теңіз операцияларын қолдау базасы мен Қашаған
кен орны арасында жүк тасымалдайтын «Маңғыстау-3» және «Тұлпар» мұзжарғыш
кемелерінде итбалықтарды қадағалаушы сарапшылардың тікелей қатысуымен
жүргізілді. 2020 жылы мониторингілік жұмыстар 29 қаңтар мен 23 ақпан аралығындағы
кезеңде жүргізілді.
Кеме бортындағы қадағалаушылар ғылыми деректерді жинаумен қатар жобаны жүзеге
асыру басында теңіздегі сүтқоректілер жөніндегі сарапшылармен әзірленген әсерді
төмендету жөніндегі ұсыныстарға сай кемелердің капитандарына итбалықтармен
соқтығысудың алдын алуға көмектеседі. Бұл шараларға қосымша итбалықтар
шоғырланған аралдарды анықтау үшін тікұшақтармен барлау жұмыстары жүргізіледі.
Тікұшақтармен барлау жұмыстарының нәтижелері тікелей мұзжарғыш кемелердің
бортына жолданып, кеме капитандары мен итбалықтарды қадағалаушылар анағұрлым
қауіпсіз маршрутты анықтайды. Соңғы жылдары NCOC пайдаланып жатқан барлық
мұзжарғыш кемелердің борттарында инфрақызыл тепловизорлар орнатылған.
Олар итбалықтарды күндіз де, түнде де, сонымен қатар қарлы дауылда және тұман
басқанда кемеден бірнеше жүз метр қашықтықтан қадағалауға мүмкіндік береді, бұл
жануарларды алдын ала айналып өтуге мүмкіндік береді.
NCOC компаниясының каспий
итбалығын қорғау бойынша жүзеге
асыратын шаралары
at www.ncoc.kz
Каспий итбалығын кешенді зерттеу бағдарламасы
2020 жылы NCOC компаниясының бастамасы бойынша әзірленген Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясының юрисдикциясы шектерінде Каспий
итбалығын кешенді зерттеу бағдарламасын ойдағыдай жүзеге асыру жалғастырылды.
Бағдарламаның жетекші қатысушылары «Қазақ қолданбалы экология агенттігі» ЖШС
(ҚҚЭА) және Ресей ғылымдар академиясының «А.Н. Северцов атындағы Экология
және эволюция проблемалары институты» федералдық мемлекеттік бюджеттік
ғылыми мекемесі (РҒА ЭЭПИ) болды. Түрлі кезеңдерде зерттеу жұмыстарына келесі
ғылыми ұйымдардың ғалымдары қатысты: «Қазақ қолданбалы экология агенттігі»
ЖШС химиялық-талдау орталығының сынақ зертханасы, Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігінің Зоология институты, «Микробиология және
вирусология ғылыми-зерттеу орталығы» ЖШС (МжВ ҒЗО), Қазақстан балық
шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы (ҚазБШҒӨО), «М.В. Ломоносов атындағы
Мәскеу мемлекеттік университеті» федералдық мемлекеттік бюджеттік жоғары білім
беру мекемесі, «Мәскеу мемлекеттік ветеринариялық медицина және биотехнология
академиясы – К.И. Скрябин атындағы МВА» федералдық мемлекеттік бюджеттік
жоғары білім беру мекемесі, «Фундаменталды және трансляциялық медицина
федералдық ғылыми орталығы» федералдық мемлекеттік бюджеттік ғылыми
мекемесі (ФТМ ФҒО ФМБҒМ), Ресей ғылымдар академиясының «И.Д. Папанин
атындағы ішкі сулар биологиясы институты» федералдық мемлекеттік бюджеттік
ғылыми мекемесі, «“Тайфун” ғылыми-өндірістік бірлестігі» федералдық мемлекеттік
бюджеттік мекемесі.
2020 жыл карантиндік санкциялардың енгізілуіне байланысты теңізде экологиялық
зерттеулер ұйымдастыру үшін қиын жыл болды, алайда көптеген шектеу шараларына
қарамастан Итбалықтарды кешенді зерттеу бағдарламасы ойдағыдай орындалды.
Атап айтсақ, 2020 ж. ақпанда Piper PA-34 зертхана-ұшағымен Солтүстік Каспийдің
қазақстандық бөлігіндегі мұз үстінде орналасқан итбалықтар күшіктейтін жатақтар
әуеден мультиспектрлі суретке түсірілді.
Қыстың әдеттегіден жылы болуына байланысты итбалық күшіктерінің негізгі
жатақтары әдеттегі орналасқан орындарынан әлдеқайда шығыс жақта, Қашаған
кен орнынан бар болғаны 17-20 километр қашықтықта, яғни алдыңғы жылдармен
салыстырғанда едәуір жақын болды. Оның үстіне мұз жамылғысы жағалау сызығынан
бастап теңіздегі шетіне дейін негізінен «сұр» болып, көптеген жылымдардан құралған.
Мұз жамылғысының шеттері итбалықтардың күшіктеу процесі үшін өте қолайсыз,
өзара бірікпеген, өлшемдері әр түрлі мұз бөліктерінен тұрады.
Каспий итбалығы популяциясының санындағы өзгерістердің беталысын анықтау
үшін Каспий теңізінде кем дегенде үш жыл бойы (қысқы маусымда) әуеден суретке
түсіру мен алынған материалдарды өңдеудің заманауи әдістері мен құралдарын
пайдалана отырып жануарларға тұрақты санақ жүргізу қажет.
2019 жылдағыдай мультиспектрлі суретке түсіру әдісі – каспий итбалығы күшіктерінің
жатақтарын әуеден инфрақызыл және көрінетін диапазондарда суретке түсіру әдісі
пайдаланылды. Құралдармен санақ жүргізу нәтижелері бойынша мұз бетіндегі
итбалықтар саны 58,2 мың күшік пен 119 мың ересек итбалық құрады. 2020 жылы
итбалықтардың мұз бетіндегі жатақтарын әуеден мультиспектрлі суретке түсіру
әдісін пайдалана отырып Каспий итбалығының жалпы санын бағалаудың төменгі
және жоғарғы шекараларының бастапқы есептік деректері бойынша олардың саны
280-350 мың құрады.
2019 жылдағыдай мультиспектрлі суретке түсіру әдісі – каспий итбалығы күшіктерінің
жатақтарын әуеден инфрақызыл және көрінетін диапазондарда суретке түсіру әдісі
пайдаланылды. Құралдармен санақ жүргізу нәтижелері бойынша мұз бетіндегі
итбалықтар саны 58,2 мың күшік пен 119 мың ересек итбалық құрады. 2020 жылы
итбалықтардың мұз бетіндегі жатақтарын әуеден мультиспектрлі суретке түсіру
әдісін пайдалана отырып Каспий итбалығының жалпы санын бағалаудың төменгі
және жоғарғы шекараларының бастапқы есептік деректері бойынша олардың саны
280-350 мың құрады.
Каспий итбалығының күшіктеу жатақтарының Солтүстік Каспий акваториясының
қазақстандық және ресейлік секторлары бойынша бөлінуі әр жылдары қысқы
кезеңдегі климатқа және қалыптасқан мұз жағдайына қарай елеулі түрде
ерекшеленетіндіктен, екі секторда да бірлескен санақ жүргізу қажет. Итбалықтардың
көктемгі түлеу жатақтарын зерттеу жұмыстары: сәуірде – ресейлік сектордағы Малый
Жемчужный аралы мен шектес акваторияда, мамырда – қазақстандық сектордағы
Солтүстік Каспий теңіз арнасының маңындағы құмды қайраңдарда ойдағыдай
жүргізілді. Солтүстік Каспийдің ресейлік секторында теңіз кемесі мен өздігінен ұшатын
аппаратты пайдаланып санақ жүргізу кезінде 1 000-нан астам итбалық анықталды.
Қазақстандық бөлігіндегі әуеден жүргізілген санақ 3000-нан астам итбалық барын
көрсетті.
Күзде каспий итбалығын зерттеу жұмыстары жалғастырылды: қазанның 6-18 қазан
аралығында ресейлік акваторияда, 1-13 қараша аралығында Солтүстік Каспий теңіз
арнасы маңында (Прорва) жүргізілді. Морфометриялық зерттеулер жүргізілді,
генетикалық, гормондық, серологиялық, молекулалық-вирусологиялық, генетикалық
және басқа да зерттеулер үшін биологиялық материал жиналды. Ресейлік секторда
Астрахань қорығынан бастап Малый Жемчужный аралы мен Еділ-Каспий арнасына
дейінгі аумақта итбалықтар санағы жүргізілді, алты өлі және екі тірі каспий
итбалығынан биологиялық материал алынды. Каспийдің қазақстандық бөлігінде
морфометриялық және басқа да зерттеу жұмыстарына қосымша 11 итбалыққа
жерсеріктік датчиктер орнатылды.
Ихтиофауна
Каспий теңізінің қазіргі заманғы ихтиофаунасының түр алуандығы ашық
теңіздегілермен салыстырғанда мол емес және негізінен аборигендік түрлерден
тұрады. Онда балықтар мен балық тәрізділердің 139 түрі мен түршесі бар, олардың
ішінде бес түрі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген.
NCOC компаниясының теңіз алаңдарында көктемде, жазда және күзде
балықтарды
зерттеу жұмыстары тұрақты түрде жүргізіледі. 2020 жылы ихтиофаунаға мониторинг
жүргізу процесі алдыңғы жылдардағыдай экологиялық зерттеулердің басқа түрлерінен
бөлек, өзіне тән ерекшеліктері мен талаптарын ескере отырып жүзеге асырылды:
- мониторинг нүктелерінің (стансаларының) бекітілген торында қадағалауларды
тұрақты түрде жүргізу;
- қадағалау аспаптары мен әдістерін бірегейлендіру, стандарттау;
- болып жатқан өзгерістерді анықтау және дер кезінде ден қою үшін қадағаланып
жатқан өзгерістерді шұғыл талдау және интерпретациялау.
Бұндай талаптар балық ресурстарындағы өзгерістер динамикасы бойынша
бірқатар салыстырмалы деректер алуға мүмкіндік береді. Компанияның
келісімшарт алаңдарында лицензияланған мердігер тарапынан Солтүстік Каспийдің
ихтиофаунасына жүргізген зерттеулері нәтижесінде 2020 жылы 70 балық түрі мен
түршесі анықталды, бұл Каспий теңізін мекендейтін балықтардың әдеби тізімдегі
құрамының 50%-інен астамын құрайды.
Бекіре тұқымдас балықтар Каспий теңізіндегі ең құнды балық түрлері болып табылады.
Қазіргі уақытта балықтардың осы түрлеріне жойылу қаупі төніп тұр. 2014 жылы Каспий
маңы мемлекеттері бекіре тұқымдас балықтардың популяциясын қалпына келтіру
үшін оларды кәсіпшілік мақсатында аулауға тыйым салу туралы уағдаластыққа қол
жеткізді.
Балық қорларына келтірілген зиянды өтеу жөніндегі табиғат қорғау іс-шараларының
бағдарламасына сай 2020 жылы NCOC компаниясы бағалы реликт балықтардың
популяциясын қолдау мақсатында бекіре тұқымдас балықтардың 250 мың шабағын
суға жіберді. Кейінгі жылдары да Жайық-Каспий бассейніне бекіре балықтарының
шабақтарын жіберуді жалғастыру жоспарланып отыр.
2020 жылғы құстарды зерттеу жұмыстары
Солтүстік Каспийдің сулы-батпақты алқаптары – Еуразиядан Африкаға және Үндістанға
қоныс аударатын және Каспий теңізінің жағалауы мен оған құятын өзендердің
атыраптарында ұя салатын құстардың 280-нен астам түрі үшін маңызды аумақ.
Осы аумақтың қамыс қопаларын құстар қыстау кезінде, ұя салу және қоныс аудару
кезеңінде тасалану және тынығу үшін пайдаланады.
NCOC өңірдің әлемдік биоәртүрлілікті қолдау тұрғысындағы маңыздылығын
түсіне
отырып, 2000 жылдан бері тұрақты түрде құстарды жыл сайынғы және маусымдық
зерттеу жұмыстарын жүргізеді:
- маусымдық миграциялар кезінде (көктем және күз) жыл сайынғы екі зерттеу;
- құстардың көбею кезеңінде жағалау аймағында ұя салатын құстардың таралуын
зерттеу;
- су мен су маңы құстарының қыстайтын орындарын бақылау;
- құрлықтағы және теңіздегі өндірістік нысандар маңында және жазғы уақыттағы
ұя салу кезеңінде қадағалау жұмыстары.
Орнитологиялық зерттеулер батысында Еділ атырабынан бастап, шығысында Жем
атырабына дейінгі, солтүстігінде Атыраудан бастап, оңтүстігінде Ақтауға дейінгі
ауқымды өңірді қамтиды. Зерттеушілер топтарының құрамына NCOC компаниясының
экологтары, жануарлар әлеміне мониторингілік зерттеулер жүргізетін мердігер
жұмысқа тартқан қазақстандық жетекші ғалымдар мен орнитолог мамандар, сонымен
қатар Атырау облысы бойынша экология департаментінің және облыстық аумақтық
орман шаруашылығы және жануарлар әлемі инспекциясының инспекторлары кіреді.
2020 жылы күрделі санитариялық-эпидемиологиялық ахуал мен оған қатысты шектеулерге
байланысты көктемгі зерттеулер жүргізілген жоқ. Жазғы кезеңде зерттеу жұмыстарының
тек құрлықтағы бөлігі жүргізілді. Солтүстік жағалау бойынша – батыс бағытта Еділге қарай.
Нақты мысалды талдау
Атырау қаласының әуежайына шектес аумақтағы орнитологиялық
зерттеулер
Әлемдік тәжірибеде құстардың әуе кемелерімен, әсіресе ұшақтармен соқтығысуына байланысты
туындайтын қауіп-қатер деңгейі өте жоғары.
NCOC компаниясы Атырау қаласының әуежайын пайдаланатын әуе кемелерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге үлес қосу мақсатында Атырау қаласының әуежайы маңында орнитологиялық
қадағалау жұмыстарын жүргізу арқылы орнитологиялық қатерлерді бағалау және олардың
деңгейін төмендету жөніндегі ұсынымдарды әзірлеу бойынша іс-шаралар ұйымдастыру туралы
шешім қабылдады.
Бұл жұмыстар бірнеше міндеттерді шешуге бағытталды:
- құстармен соқтығысу қауіп-қатерінің орын алуына себеп болуы мүмкін жағдайларды,
мысалы
аэродромішілік аумақтағы инфрақұрылымның, өсімдік жамылғысының, жер пайдалану
ережелерінің және қызмет сипатының ерекшелігін анықтау;
- құстардың түрлік құрамын, жылдың зерттеу жүргізілетін маусымындағы ұшу маршруттарын
сәйкестендіру, маусымға және тәулік мезгіліне қарай мінез-құлық ерекшеліктерін
тіркеу;
- әуе кемелерінің анықталған құс түрлерімен соқтығысу қатерін бағалау;
- қауіп төндіретін құстарды үркіту жөніндегі шаралар мен ұсынымдар әзірлеу; әуежайға
шектес
аумақта сол жердің құстар үшін тартымдылығын азайту мақсатында іс жүзінде орындауға
болатын өзгерістер бойынша ұсынымдар, сонымен қатар аэродром қызметтерінің ішкі
бөлімшелерінің орнитологиялық қатерлерді азайту жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруы
бойынша ұсынымдар әзірлеу.
Далалық орнитологиялық зерттеулерді «Қазақ қолданбалы экология агенттігі» ЖШС білікті
орнитолог
мамандары өздігінен ұшатын аппаратты пайдаланып жүргізді.
Нәтижесінде NCOC авиация бөлімі мен «Атырау халықаралық әуежайы» АҚ-ға Атыраудағы
орнитологиялық ахуалды және құстармен соқтығысу қатерлерін азайту және ұшақтарды қорғау
бойынша халықаралық тәжірибені ескере отырып, нақты іс-шаралар ұсынылды. Сонымен қатар
ұшақтарды құстармен соқтығысудан қорғау үшін тиімді техникалық және биологиялық құралдар
ұсынылды.
және шығыс бағытта Жемге қарай жүргізілген күзгі зерттеулер нәтижесінде 280 мың құс
тіркелді. Еділ-Жайық өзендерінің аралығында құстардың орташа тығыздығының барлық
жылдарда болған ең жоғары шамасы бөлінген аумақта (30-35 км2) 18,3 мыңнан асты.
Зерттеу жұмыстарының қысқартылған бағдарламасына қарамастан құстардың таралу
тығыздығы Солтүстік Каспийде олардың көп түрлерінің саны жоғары екенін көрсетеді.
2020 жылы Каспий теңізінің су деңгейінің төмендеуі және осының салдарынан
солтүстік жағалаудағы құстарға қолайлы аумақтардың одан әрі азаюы әлі де
байқалуда. Тиісінше, солтүстік жағалаудың саға аралық учаскелерінің құрғауы мен саға
маңындағы учаскелерде құстар санының көбеюі салдарынан саға аралық учаскелерде
құстар санының азаюы байқалып отыр. Сондай-ақ Жайық өзенінің сағасындағы балық
өтетін арнаның бойымен жүргізіліп жатқан су түбін тереңдету жұмыстары біршама
шағын учаскеде балықтың жаппай өтуі үшін қолайлы жағдай жасап, үлкен аумақтан
балықпен қоректенетін құстарды тартқаны және құстардың орасан зор шоғырын
құрғаны (2 000-ға жуық бұйра бірқазан мен 500-ден астам қызғылт бірқазан, 15 000-ға
жуық үлкен суқұзғын) анықталды.
6.4. Парник газдарға жатпайтын атмосфералық шығарындылар
NCOC нысандарындағы атмосфералық шығарындылардың негізгі көздері – алау
қондырғылары, газ турбиналы қондырғылар, жылыту және су қыздыру қазандықтары
және дизельді генераторлар.
Алау қондырғысы мұнай және газ өндіру саласындағы барлық нысандар үшін
стандартты нысан түрі болып табылады. Ол «сақтандырғыш клапан» қызметін
атқарады және мақсаты – өндірістік нысандардың қауіпсіз пайдаланылуын қамтамасыз
ету. Аздаған тұтандыру оттығы жағуға дайындықты қамтамасыз ету үшін үнемі жанып
тұрады. Алаудың биіктігі жану өнімдерінің атмосферада барынша сейілуіне есептелген.
Құрлық және теңіз кешендерінің нысандарына электр энергиясы Қашаған кен орнында
өндірілетін ілеспе газбен жұмыс істейтін газ турбиналы қондырғылардан беріледі. Турбиналар
азот оксидінің шығарындысын азайтуға есептелген арнайы жанарғылармен жабдықталған.
Қазандар бу өндіруді, су қыздыруды және ғимараттарды жылытуды қамтамасыз етеді. Олар
отын газымен жұмыс істейді, сонымен қатар дизель жанармайын да пайдалануға болады.
Дизель генераторлары тек резервтік энергиямен жабдықтау үшін ғана пайдаланылады.
2020 жылы NCOC компаниясының барлық операциялары салдарынан
атмосфераға
шыққан парниктік газдарға жатпайтын шығарындылар көлемі рұқсат етілген көлемнің
23% құрады және келесідей компоненттерді қамтыды:
- ұшпа органикалық қосылыстар (ҰОҚ) – 947 тонна;
- күкірт оксиді (SOx) – 14 899 тонна;
- азот оксидтері (NOx парниктік газдың атмосфералық шығарындылары туралы
есептерде көрсетілетін N2O қоспағанда) – 3 818 тонна.
Құрлық және теңіз кешендерінің нысандарындағы атмосфералық
шығарындылардың
жалпы көлемінің 94-76% құраған, парниктік газдарға жатпайтын SOx шығарындылары
2017 жылдан бастап 2020 жыл аралығындағы кезеңде:
- алауда газ жағу көлемін азайту;
- технологиялық жабдықтардың сенімділігі мен пайдалануға дайындығын арттыру
арқасында үнемі азайып келді.
Көмірсутегі шикізатын өндіру көлемінің ұлғаюы есебінен NOx шығарындыларының
көлемі 2019 жылдағымен салыстырғанда жоғары болды. Карантиндік шаралар
енгізілген кезде өндірістік нысандардағы жұмыстардың шектелуіне байланысты жүзбелі
тұрғынжайлар мен көмекші баржалардың бос тұруы нәтижесінде ұшпа органикалық
қосылыстардың (ҰОҚ) шығарындылары азайды.
Ауа сапасын бақылау NCOC жалпы өндірістік экологиялық бақылау
бағдарламасының
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол бірнеше компоненттерден тұрады,
соның ішінде:
- алау асты бақылау жұмыстары;
- шығарынды көздеріндегі мониторинг;
- ауа сапасын бақылау стансалары (АСБС).
Ауа сапасын бақылау стансалары
NCOC компаниясының қаржылық және техникалық қолдауымен Атырау қаласында және
Атырау облысында ауа сапасын үздіксіз бақылайтын 20 автоматты станса орнатылды. Төрт
станса «Болашақ» МГКДҚ-ның 7 км құрайтын санитарлық қорғау аймағының периметрі
бойынша орналасқан; оларға қосымша МГКДҚ-ға жақын маңдағы және одан шалғай
орналасқан елді мекендерде, соның ішінде Доссор мен Мақат кенттерінде жеті станса
бар; тоғыз станса Атырау қаласында орналасқан.
Ауа сапасын бақылау стансаларында атмосфералық ауаның негізгі ластаушы компоненттері
болып табылатын 5 ластаушы заттың (күкіртсутегі, күкірт диоксиді, азот диоксиді, азот оксиді
және көміртегі оксиді) концентрациясы, сонымен қатар қоспалардың атмосферада сейілуі
жағдайларын анықтайтын метеорологиялық параметрлер (жел жылдамдығы мен бағыты,
температура, барометрлік қысым және салыстырмалы ылғалдық) өлшенеді.
NCOC ауа сапасын бақылау стансаларының деректері
Атырау тұрғындарына қолжетімді
2020 жылы «Қазгидромет» РМК AirKz мобильдік қолданбасы мен экологиялық
ақпараттың интерактивтік картасын әзірледі және енгізді, осы қолданба арқылы
кез келген адам Қазақстанның бүкіл аумағы бойынша ауа сапасының ағымдағы
көрсеткіштерін онлайн режимде қадағалай алады.
NCOC компаниясы осы жобаға Атырау облысының экологиялық проблемаларын
кешенді шешу жөніндегі 2020 ж. 21 қыркүйектегі жол картасы шеңберінде қатысты.
Жобаны жүзеге асыру барысында NCOC, «Қазгидромет» РМК Атырау облысы
бойынша филиалы, Атырау облысы бойынша экология департаменті және «Атырау
облысының Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы»
мемлекеттік мекемесі арасында Атмосфералық ауа сапасы туралы ақпарат алмасу
саласындағы өзара әрекеттестік туралы төрт жақты келісімге қол қойылды.
2020 жылғы желтоқсанға қарай жоба ойдағыдай аяқталды.
Компанияның Атырау қаласындағы негізгі мөлтек аудандарында
(Жилгородок, Вокзал маңы, Авангард, Восток және т.б.)
орнатылған 8 стансасынан ауа сапасы бойынша алынған
деректер «Қазгидромет» РМК интерактивтік картасында(https://maps.hydromet.kz/)
және App Store немесе Play Market арқылы жүктеп алуға болатын AirKz қолданбасында
қолжетімді.
Нақты мысалды талдау
Атырау қаласының шегінде және
Батыс Ескендегі «Болашақ» МГКДҚ маңында ауа сапасын кешенді зерттеу
2019 жылы NCOC компаниясы «Атырау қаласының шегінде және Батыс Ескендегі
«Болашақ» МГКДҚ маңында ауа сапасын кешенді зерттеу» жобасын іске асыруға
кірісті. Бұл жоба тұрғындардың осы аудандағы өнеркәсіптік шығарындылардың
өсуімен және олардың халық денсаулығына теріс әсерімен байланысты ауа
сапасының нашарлауына қатысты алаңдаушылығына жауап ретінде қолға алынған.
Жоба NCOC компаниясы, сондай-ақ «Қазгидромет» РМК Атырау облысы бойынша
филиалы жинақтаған көп жылдық мониторингілік деректерді жүйелеу, талдау және
жинақтау жұмыстарын жүргізуді, сондай-ақ халықтың науқастануымен күреске
үлес қосу тұрғысынан алғанда анағұрлым маңызды ластаушы заттар бойынша ауа
сапасына кеңейтілген мониторинг жүргізуді қамтиды.
Бұл жұмыс табиғи және антропогендік факторлардың теріс әсерін анықтау
мақсатында атмосфералық ауа сапасының өзгеру үрдісін және ластаушы заттардың
уақыт пен кеңістік бойынша таралуын бағалауға мүмкіндік береді.
Жоба шеңберінде атмосфералық ауаны мониторингілеу бағдарламасы әзірленіп,
2020 жылғы 6 қарашада өткен дөңгелек үстелде жұртшылықтың талқылауына
ұсынылды.
Бағдарламаға сәйкес қала шегінде атмосфералық ауа сапасының мониторингі
облыс орталығының аумағында біркелкі орналастырылған (тор өлшемі 3 х 3 км)
16 шартты стансада жүргізіледі, олардың екеуі аялық орындар болып табылады
(қаланың оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бөлігінде).
«Болашақ» МГКДҚ санитарлық-қорғау аймағының және онымен шектес елді
мекендердің (Қарабатан, Таскескен, Ескене стансалары) шекарасында ауа
сапасы 6 шартты бақылау стансасында зерттеледі. Олардың орналасу орындары
компанияның ауа сапасын бақылау стансаларының тарихи деректерін бастапқы
талдау нәтижелері негізінде белгіленген.
Нормативтік-техникалық құжаттамада берілген ұсынымдарға сәйкес өлшеу және
ауа сынамаларын алу жұмысы сағат 01:00, 07:00, 13:00, 19:00-де толық көлемде
жүргізіледі.
COVID-19 вирусының таралуы салдарынан карантиндік шаралардың күшейтілуіне
байланысты белгілі бір кезеңдерде мониторингілік жұмыстар қысқартылған бақылау
бағдарламасы бойынша тек күндізгі уақытта (07:00; 13:00; 19:00 сағ.) жүргізілді.
Зерттеулер әр түрлі топтағы 32 ластаушы зат бойынша жүргізіледі:
- оксидтер;
- шекті, хош иісті, полиаромат көмірсутектер;
- меркаптандар;
- ауыр металдар;
- қатты заттар және т. б.
Бағдарламаға енгізілетін параметрлер тізімі келесі критерийлер
бойынша анықталған:
- NCOC компаниясының өндірістік қызметі барысында бөлінетін заттар;
- қауіптілік (уыттылық, канцерогенділік) класы жоғары заттар;
- өткір жағымсыз исі бар заттар;
- «Болашақ» МГКДҚ-дан тарайтын шығарындылар бойынша есептер негізінде
қоршаған ортаның ластануына барынша әсер ететін заттектер.
Бұл тәсілдеме өңір үшін аса маңызды болуы мүмкін немесе аса маңызды болып
табылатын және бақылауға алынуы тиіс заттарды анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін атмосфералық ауаны мониторингілеу саласында
тәжірибесі және қажетті техникалық жарақтары бар аккредиттелген зертханалар, атап
айтқанда «Атмосферадағы ауаны қорғау республикалық ғылыми-зерттеу орталығы»
ЖШС, «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ» физика-химиялық талдау және зерттеу орталығы,
«IPC Gidromet Ltd» ЖШС және «ҚАЗЭКОТАЛДАУ» ЖШС тартылды.
Жобаны іске асыру барысында Қазақстан Республикасы аумағында аттестатталған
зерттеулердің заманауи әдістері қолданылады және атмосфералық ауадағы ластаушы
заттардың ең аз концентрациясын анықтауға мүмкіндік беретін жабдықтар (мысалы,
хроматография әдістерінің түрлері) пайдаланылады. Сондай-ақ халықаралық
тәжірибеде кеңінен таралған, бірақ ҚР аумағында қолданылуы шектеулі жаңа
технологиялар қолданылады. Олар кейіннен ауаның сапалық және сандық құрамын
бағалау үшін бір мезгілде бірнеше орында тәулік бойы үздіксіз сынама алуға мүмкіндік
береді (термодесорбциялық түтіктерді пайдалана отырып, масс-спектрометриялық
детектормен жүргізілетін газ хроматография әдісі).
Кешенді зерттеулер бойынша жұмыстар жиналған деректерді толық талдаудан және
қорытындылаудан кейн 2021 жылы желтоқсанда аяқталады деп жоспарланып отыр.
Зерттеулер NCOC компаниясының сайтында жарияланады.
Стансалардан ақпаратты орталықтандырып жинау үшін деректерді қашықтан беруді
ұйымдастыру жобасы жүзеге асырылды, бұл әрбір ауа сапасын бақылау стансасынан
өлшеу деректерін NCOC кеңсесінде орналасқан орталық компьютерге тәулік бойы
жіберуге мүмкіндік береді, деректер сол жерде талданады және сақталады. Компанияның
стансаларынан келіп түсетін деректер «Қазгидромет» РМК Атырау облысы бойынша
филиалының және «Атырау облысының Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды
реттеу басқармасы» мемлекеттік мекемесінің қызметкерлеріне де бір мезгілде қолжетімді
болады және олар ауа сапасының күйін нақты уақыт режимінде қадағалай алады.
2016 жылдан бастап Компания стансаларды жаңадан техникалық жабдықтау мен
жаңғырту шараларын жүргізуде. Бұл шаралар деректердің кешігіп келуін қысқарту
мақсатында мәлімет тарату жүйесін жетілдіруді көздейді. Нәтижесінде кідіріс уақыты
1 сағатқа дейін қысқарды. Сондай-ақ МГКДҚ аумағында орнатылған газталдауыштар
жаңа сериялы үлгілермен алмастырылды. Барлық стансадағы өлшеу құралдарын кезеңкезеңімен
жаңарту 2021–2022 жылдары жалғастырылады. Сонымен қатар уәкілетті мемлекеттік органдармен
бірге ластаушы заттардың халыққа тиетін әсерін бақылау
үшін Атырау қаласының оңтүстік өнеркәсіптік аймағында орналасқан №104 «Вест ойл»
стансасын қаланың қоныстану ауданына көшіру мәселесі қарастырылуда.
Қазақстан Республикасының
2020 жыл бойынша қоршаған
орта ахуалы туралы ақпараттық
бюллетені
at www.ncoc.kz
Күкіртсутегі
Күкіртсутегі (H2S) атмосфераға тарайтын шығарындылар құрамындағы парниктік
газға қатысы жоқ тағы бір қосылыс болып табылады. Ол – жанғыш және уыттылығы
жоғары, өткір жағымсыз исі бар заттек. Күкіртсутегі оттегі болмағанда күкіртті
органикалық заттектер ыдырайтын кез келген жерде түзілуі мүмкін, сондықтан
табиғатта ол батпақ газдары және жанартаулардың шығарындылары құрамында
(кейде өте көп көлемде), бірқатар мұнай-газ кен орындарындағы мұнайда және
ілеспе газда болады.
Қашаған мұнай құрамында күкірт мөлшері көп кен орны екенін ескерсек, күкіртсутегі
мұнай мен газ өндірудің, тасымалдаудың және дайындаудың әрбір кезеңінде және
тиісінше компанияның осы процестермен байланысты барлық қондырғысында бар.
NCOC компаниясының өндірістік нысандарында, атап айтқанда ұңғыма ернеулеріне,
лезде буланатын газ компрессорларына және басқа да жабдықтарға өте жақын
жерде жұмыс істейтін мамандары арнайы оқу курсынан өтіп, жеке детекторларды
және тыныс алу жүйесін қорғайтын құралдарды пайдаланады. Нысанның қауіптілік
деңгейіне және жүргізілетін жұмыстарға қарай респираторлар, эвакуациялануға
немесе жұмысқа арналған тыныс алу аппараттары қолданылады. Аталған орындардан
алыстаған сайын қауіп-қатер деңгейі төмендеп, күкіртсутегінің жоғары деңгейдегі
концентрацияларының болу ықтималдығы да азаяды.
NCOC компаниясы «Болашақ» МГКДҚ нысаны тұрғындар үшін қауіпті емес
деп сенімді түрде мәлімдей алады. Қауіпсіздіктің негізгі кепілі – қондырғы
айналасындағы 7 километрлік санитарлық қорғау аймағы (немесе СҚА), ол жақын
маңдағы елді мекендердің тұрғындарын атмосфералық шығарындылардың
олардың денсаулығына ұзақ мерзім әсер етуінен қорғауға және тіпті штаттан тыс
оқиғалар орын алған жағдайда жоғары деңгейлі сенімділік қорын құруға жеткілікті
құрал болып табылады. Осындай сенімділік ыждағатты жобалауға, көпжылдық
зерттеу және компьютерлік модельдеу нәтижелеріне, мемлекеттік сараптаманың
қорытындыларына және мемлекеттік органдардың келісулеріне, және сондай-ақ
осы үлгілердің дұрыстығын растаған алдыңғы пайдалану тәжірибесіне негізделген.
2020 жылы үздіксіз мониторинг жүргізу нәтижелері алдыңғы жылдардағыдай H2S
мөлшерінің қысқа мерзімді жоғары деңгейлері (1 мен 20 минут аралығында)
«Болашақ» МГКДҚ-ға қарағанда Атырау қаласында орын алуы әлдеқайда ықтимал
екенін айғақтайды.
Дей тұрғанмен NCOC компаниясы Батыс Ескенедегі АСБС-да тіркелген атмосфералық
ауаның ластану көрсеткіштерінің нормативтерден асып кету жағдайларын олардың
ықтимал себептерін анықтау үшін, соның ішінде нормативтерден асу кезіндегі жел
бағытын ескере отырып, ластанудың ішкі немесе сыртқы ықтимал көздерін анықтау
үшін қадағалайды. NCOC нысандарындағы ластанудың кез-келген ықтимал көздерінің
әсерін растау өте қиын, өйткені компания нысандарында орналасқан көздерден
шығатын эмиссиялар шығарындылар мен төгінділердің нормативтер бойынша рауалы
шектерде және тиісінше асып кетудің айқын себебі болып табылмайды.
Ластану көрсеткіштерінің өсу себептерін анықтау және растау үшін қосымша
зерттеулер жүргізу қажет, оларды 2021 жылы жүзеге асыру жоспарланып отыр
(«Атырау қаласының шегінде және Батыс Ескендегі «Болашақ» МГКДҚ маңында ауа
сапасын кешенді зерттеу» деп аталатын 5.5-тарауды қараңыз).
Ағаш отырғызу
Ағаш отырғызудың өңір экологиясы үшін қаншалықты маңызды екенін түсіне
отырып, NCOC қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыру
және басқару қағидаттарын басты назарда ұстау арқылы осыған байланысты
міндеттемелерін орындауға барынша күш салуда.
Қазіргі уақытта компания «Болашақ» МГКДҚ санитарлық-қорғау аймағының
ауданын негіздеу» жобасы шеңберінде өндірістік нысандарының санитарлық-қорғау
аймағын (СҚА) көгалдандыру жұмыстарын жүргізуде. Бүгінгі таңда көгалдандыру
ауданы 14,2 га құрап отыр. Алайда, осы аумақта қалыптасқан қолайсыз табиғиклиматтық
жағдайларға байланысты СҚА-ның жаңартылған жобасы негізінде
басқа алаңдарды көгалдандыру мүмкіндігі қарастырылуда. Компания алда жүзеге
асырылатын жобаны жаңарту жұмыстары аясында Атырау қаласы мен Атырау
облысының аумағында облыс әкімдігі бөлген жерлерге жасыл желектер отырғызуға
қатысуды жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта облыс әкімдігі әзірлеген Меморандум
талқылануда, ол қала мен облыс аумағында көшеттер отырғызуды жалғастыру
мәселесін анықтайды.
Сонымен бірге «Атырау-Қарабатан-Доссор» трассасының бойындағы аумақты
көгалдандыру жөніндегі Эксперименттік пилоттық жобаны жүзеге асыру туралы
Меморандумға сәйкес компания Соколок арнасының бойындағы ауданы 0,5 га жерге
ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізді. Кейін осы аумақтың ауданы қосымша 0,5 га-ға
кеңейтілді.
Айта кететін жайт, COVID-19 пандемиясына қатысты шектеулер енгізілуіне
байланысты 2020 жылы жаңа көшеттер отырғызылмады, тек бұрын отырғызылған
ағаштарды суару жұмысы жүргізілді.
NCOC компаниясы қала күнін тойлау аясында Атырау облысының әкімдігімен
бірлесіп Атырау қаласында ағаш отырғызу науқанына қатысты. Бұл науқан Әбу
Сәрсенбаев атындағы саябақ аумағында, «Алмагүл» мөлтек ауданының паркінде және
«Геолог» поселкесі айналасындағы аймақта сала өкілдерінің күшімен өткізілді. NCOC
компаниясы ауданы 1,5 га көгалдандырылған жерге күтім жасауды өз міндетіне алды.
H2S концентрациясы шекті рауалы шамадан
асқан оқиғалар саны
X өсінде NCOC компаниясының ауа сапасын бақылайтын 19 станция белгіленген, алайда оған
қаланың өнеркәсіптік аймағында орналасқан №104 «Уест Ойл» АСБС кірмейді, оның деректері
елді мекендер үшін ең жоғары біржолғы шекті рауалы концентрациямен (ШРК) салыстыруға
жатпайды.
Түсті тік бағандар әр стансада шекті рауалы концентрациядан асатын күкіртсутегі
концентрациялары
(ұзақтығы 20 минуттан кем) тіркелген оқиғалар санын көрсетеді (шартты белгілердегі түсті
кодтауды қараңыз).
№№103, 104, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114 стансалары Атырау қаласы аумағында
орналасқан.
№№105, 106 стансалары Доссор мен Мақат кенттерінде орналасқан.
№№101, 102, 107, 115, 116, 117, 118, 119, 120 стансалары СҚА периметрі бойынша, «Самал»
вахталық кентінде, жақын маңдағы Ескене, Таскескен, Қарабатан теміржол стансаларында
және
Батыс Ескене кентінде орналасқан. «Болашақ» МГКДҚ әсері дәл осы стансаларда тіркелуі
мүмкін.
Осы кестеде тек H2S бойынша деректер ғана
көрсетілген. NCOC ауа сапасын бақылау стансалары осы
көрсеткішпен қатар ауа құрамындағы CO, SO2, NO
және NO2 мөлшері деңгейлерін тіркейді. Отынның
жануы кезінде және газды алауда технологиялық тұрғыдан еріксіз жағу барысында бөлінетін
жану өнімдері
SOx және NOx болуы ықтимал екенін атап өткен жөн. Бақылау
стансаларындағы H2S көрсеткіштері (NCOC
нысандарындағы ішкі немесе NCOC-ға қатысы жоқ басқа өнеркәсіптік көздердің)
шығарындылармен
байланысты болуы мүмкін немесе олар табиғи сипатта болып, биологиялық процестерден
түзілуі мүмкін.
6.6. Қалдықтар
Компанияда 2020 жылы түзілген қалдықтардың жалпы көлемі 4 839 тоннаны құрады, олардың
ішінде янтарь түсті деңгейлі қалдықтар 2 209 тонна және жасыл түсті деңгейлі қалдықтар 2 630
тонна құрады.
2020 жылы түзілген қалдықтар көлемі 2019 жылғымен салыстырғанда едәуір азайды. 2019 жылы
қалдықтар көлемі негізінен жоспарлы алдын алу мақсатындағы қызмет көрсету/күрделі жөндеу
жұмыстары кезінде ұлғайды. Одан бөлек 2020 жылы NCOC компаниясының нысандарында
көптеген жұмыстар COVID-19 пандемиясының күрт таралуына байланысты тоқтатылды.
NCOC компаниясының қалдықтарды басқару жөніндегі жүйесі компанияның өндірістік
операцияларын тиісті түрде жоспарлау арқылы оларды түзілу көзінде немесе технологиялық
процесс барысында азайтуға немесе түзілуіне мүлде жол бермеуге бағытталған.
NCOC компаниясында қалдықтармен жұмыс қалдықтардың түзілуінен бастап оларды толық кәдеге
жаратқанға дейінгі бүкіл цикл бойына жүзеге асырылады. Қалдықтарды сұрыптау технологиялық
циклдың аса маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады. Қалдықтардың қауіпті және қауіпті емес
түрлерін араластыруға тыйым салынғандықтан, олар түзілген орындарында бөлек контейнерлерге
және герметикалы ыдыстарға жиналады. Осы мақсатта коммуналдық қалдықтар үшін арнайы
(еуро) контейнерлер мен пластик қалдықтар жинау үшін тор контейнерлер қосымша орнатылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық стандарттарының талаптарына сәйкес Компанияның барлық
нысандарында пайдаланылып болған техникалық майды түрлері бойынша (ПММ, ПӨМ және ПМҚ),
сондай-ақ аккумуляторларды, құрамында сынап бар қалдықтарды және автокөлік шиналарын
бөлек жинау жүйесі енгізілген. Нысандарда ай сайын персоналдың қалдықтарды бөлек жинау
туралы хабардарлығын арттыру іс-шаралары өткізіледі.
Компанияның нысандарында қалдықтар көлемін азайту және олардың
уыттылық деңгейін
төмендету механикалық немесе термиялық тәсілдермен жүргізіледі:
- тамақ қалдықтары мен медициналық қалдықтар қауіпті қалдық түрлеріне жатады. Олардың
қауіпті қасиеттерін азайту үшін және санитариялық талаптарды сақтау мақсатында теңіз
нысандарында (жүзбелі тұрғынжайларда) «TeamTec» маркалы қалдықтарды өртеуге арналған
екі камералы пеш орнатылған;
- Компанияның Атырау облысындағы құрлық нысандарында қалдықтар көлемін азайту үшін
қағаз бен картон қалдықтарын престеуге арналған компактор қолданылады.
Компанияның нысандарында түзілген қалдықтардың барлығы кейінгі өңдеу және кәдеге жарату үшін
қалдықтарды тапсыру акті бойынша мердігер компанияға тапсырылады. Мердігер пайдаланылып
болған техникалық майды кейін қайта өңдеуге (қалпына келтіруге) тапсыру алдында механикалық
қоспалардан және судан тазарту жұмысын жүргізеді. Пластик қалдықтары, металл сынықтары,
қағаз бен картон қалдықтары, пайдаланылып болған шиналар, аккумуляторлар, пайдаланылып
болған техникалық май мердігердің нысандарында қосымша сұрыпталып, бастапқы өңделгеннен
кейін қайталама шикізат санатына өтеді және одан әрі өңдеу үшін мамандандырылған ұйымдарға
тапсырылады. Ағаш қалдықтар тұрғындарға тегін беріледі.
NCOC өз нысандарында құрамында сынап бар шамдарды кезең-кезеңімен жарықдиод
шамдармен алмастыруда. 2020 жылы Атырау облысындағы нысандарда 1 518 люминесцентті
шам жарықдиод шамдармен алмастырылды. Люминесцентті шамдарды жарықдиод шамдармен
алмастырудың экологиялық әсері келесі факторлармен байланысты:
жарықдиод шамдарын пайдалану мерзімінің люминесцентті шамдарды
пайдалану
мерзімімен салыстырғанда ұзақтығы, бұл оларды қолдану барысында қалдықтар көлемінің
азаюына себеп болады;
- жарықдиод шамдарын пайдалану мерзімінің люминесцентті шамдарды пайдалану
мерзімімен салыстырғанда ұзақтығы, бұл оларды қолдану барысында қалдықтар көлемінің
азаюына себеп болады;
- жарықдиод шамдардың құрамында сынап жоқ, сондықтан олар пайдалану
кезінде де, қалдықтар ретінде кәдеге жарату кезінде де қауіпсіз;
- жарықдиод шамдар электр қуатын аз тұтынады.
Компания өзінің қалдықтарды басқару стратегиясында ұлттық, сондай-ақ халықаралық
стандарттардың талаптарына сәйкес болуға ұмтылуда.
6.7. Құрлықтағы және теңіздегі зерттеулер
NCOC компанияның теңіз және құрлық нысандары орналасқан аудандардан деректер
алу мақсатында кешенді экологиялық мониторинг бағдарламасын жүзеге асыруда.
Өндірістік экологиялық бақылау аясында жыл сайын барлық климаттық маусымдарда
(қысқы кезеңде мұз басқан аумақтарды қоспағанда) теңіздегі зерттеу жұмыстары
және Атырау мен Маңғыстау облыстарының аумағындағы компанияның нысандары
айналасында құрлықтағы зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Осы зерттеу
жұмыстарының көлеміне қоршаған орта компоненттерінің сапасы туралы анағұрлым
анық мағлұмат алу үшін теңіз суы мен беткі суды, флора мен фаунаны, топырақтың,
түптік шөгінділердің және атмосфералық ауаның сапасын зерттеу жұмыстары кіреді.
Теңіздегі әсер ету мониторингісі Қашаған, Ақтоты, Қайраң кен орындарының бүкіл
лицензияланған аумағын, кәсіпшілік құбыр желісінің солтүстік теңіз бөлігін және
Түпқараған шығанағын қамтиды.
2020 жылы мониторингілік стансалардың саны 224 құрады, соның ішінде аялық стансалар
ретінде пайдаланылатын, ұзақ мерзімді қадағалау жүргізілетін 9 станса бар. Осы стансалардың
барлығында теңіз суының, түптік шөгінділердің химиялық және физикалық параметрлеріне,
планктондық (зоо- және фитопланктон) және зообентостық ағзаларға, су
өсімдіктеріне, ихтиофаунаға және атмосфералық ауа сапасына қадағалау жүргізіледі.
Құрлықтағы әсер ету мониторингісі жүргізілетін экологиялық стансалар (сынама алу
нүктелері) компанияның құрлық нысандары айналасында және кәсіпшілік құбыр
желілері бойында орналасқан. Атырау облысындағы мониторинг жүргізілетін
45 стансада және Маңғыстау облысындағы 11 стансада топырақ сынамалары
алынады, өсімдіктер мен жануарлар әлемі сипатталады. 2020 жылы мониторингілік
жұмыстардан басқа Қашаған кен орнын келешекте дамыту шеңберінде теңіз және
құрлық алаңдарында аялық экологиялық зерттеулер жүргізілді. Осы жұмыстардың
нәтижелері тиісті жобалардың алдын ала ҚОӘБ және ҚОӘБ құжаттарына енді.
Күрделі санитариялық-эпидемиологиялық ахуалға және соған байланысты персонал
мен жүк тасымалдау бойынша шектеулерге қарамастан экологиялық мониторинг
жұмыстары толық көлемінде дерлік орындалды.